O ile historii szklarstwa ziemi kłodzkiej pasjonatom dawnego rzemiosła artystycznego ani miłośnikom „współczesnego” designu szklanego przybliżać nie trzeba, to są miejsca w tym regionie, które nie koniecznie z tą dziedziną wytwórczości się kojarzą. Słysząc Duszniki Zdrój raczej na myśl przychodzą nam kąpiele borowinowe, wody mineralne i spacer po promenadzie. Tymczasem na wyboistej drodze poszukiwań śląskiej sztuki użytkowej natknęliśmy się na zestaw wyrobów, które uświadomiły nam, że i w tej pięknej małej miejscowości wykonywano szkło naprawdę wysokiej jakości.

Miejscowość powstała jako osada na szlaku handlowym Czechy-Śląsk, a istotnym czynnikiem w jej rozwoju było odkrycie i eksploatacja rud żelaza. Z czasem osada stała się miastem (1350 r.), a do większego jego znaczenia przyczynili się najpierw folusznicy, a potem papiernia, która na początku XIX wieku stała się jedną z czołowych w Europie. Natomiast już w 1669 r. tutejsze wody zdrojowe przyciągały znane osobistości (np. polski król Jan Kazimierz) i ten kierunek rozwoju pozostał dla miasta strategiczny do dziś.

Kartka pocztowa z reklamą Glasmanufactur F.A. Knittel. 1903 r.źródło: portal Poloniae Amici polska-org.pl

Pierwsze plany ulokowania w Dusznikach (niem. Reinerz), a dokładnie w Zieleńcu (niem. Grunewald) huty szkła pojawiły się tuż po zakończeniu wojny siedmioletniej, w regionie bardziej znanej jako III wojna śląska. Hutę miał założyć mistrz szklarski Kopf z siedmiogrodzkiego Braszowa, na zaproszenie władz prowincji śląskiej. Ten jednakże zastrzegł, iż z lasów królewskich, których kompleksy rozciągały się wokół Zieleńca i Dusznik, ma mu być dostarczona, przez państwo, za dramo, odpowiednia do funkcjonowania huty ilość drewna, a także mają mu zostać nadane dodatkowe prawa warzenia i wypalania (Brau- und Brennrecht). Administracja prowincji śląskiej nie przystała jednak na te warunki i plan założenia huty szkła upadł. Ostatecznie z inicjatywy prywatnej, przy wsparciu króla Fryderyka II, Ignaz Rohrbach, założył w 1771 r. hutę w Batorowie, położonym w stosunku do Dusznik w zasadzie niewiele dalej niż Zieleniec. Reklama Reinrzer Kristallglaswerke z ok 1927 r.źródło, portal Poloniae Amici polska-org.pl

Dietmar Zoedler, autor dość skrupulatnego opracowania szklarstwa śląskiego „Schlesische glas. Schlesische gläser”, powstanie szlifierni szkła kryształowego w Dusznikach lokalizuje w latach 30. XX wieku, jako rozwinięcie huty w Szczytnej, którą przejął w 1930 roku Wilhelm Knittel od spółki Rohrbach i Bohme. Jednakże zachowane źródła w postaci reklam REINERZER GLASSWERKE ewidentnie przeczą temu stwierdzeniu. Młodsza z nich (z 1927 r.) wskazuje datę 1894 jako czas powstania szlifierni, co potwierdza starsza reklama, z 1903 roku, ostemplowana pocztową datą dzienną. Błąd Zoedlera wynika prawdopodobnie ze zbieżności nazwisk założyciela szlifierni Franza Augusta Knittela z właścicielem huty szkła w Szczytnej, Wilhelmem. Prawdopodobnie byli oni spokrewnieni. Franz wżenił się w rodzinę Rohrbachów, którzy w tej części ziemi kłodzkiej byli potentatami produkcji szkła już od półtora wieku. Może to zatem nie przypadek, że Wilhelm przejął hutę w Szczytnej od Rohrbachów. Sami Knittlowie byli bogatą wrocławską rodziną kupiecką, mająca dom handlowy na Świdnickiej, czyli wówczas głównej handlowej dzielnicy miasta, gdzie handlowali wyrobami ze szkła, porcelany i kamionki. Ich zasoby finansowe musiały być znaczne, skoro stać ich było na przejęcia dużego zakładu przemysłowego. Mapa Dusznik Zdrój z 1903 r., w czerwonym okręgu budynek zakładu F.A. Knittel-a (nr 41 Fabrikhaus) źródło portal Poloniae Amici polska-org.pl

Kluczowymi zasobami do poznania historii i produkcji Reinerzer Kristallglas-Werke jest dokumentacja z lat 1938-1945, która obecnie zdeponowana jest w Archiwum Państwowym we Wrocławiu, oddział w Kamieńcu Ząbkowickim. Według niej Dusznicka Szlifiernia Szkła została założona „przed wieloma laty” (zapis z 1938 r.), przez Franza Augusta Knittela, a po jego śmierci w 1926 r. odziedziczyła ją wdowa Hedwig Knittel z domu Rohrbach. Zakład zatrudniał kilkudziesięciu pracowników i dobrze prosperował. Przynosił zyski – roczny obrót wynosił około 250 tysięcy Reichsmarek. Właścicielka dysponowała majątkiem szacowanym na około 200 tysięcy RM i miała dobra opinię. W opinii specjalistów w 1 poł. XX wieku był to największy zakład uszlachetniania szkła w całej kotlinie kłodzkiej.Plan miasta z przewodnika po Śląsku (Baedekers Schlesien) z 1938 r,. w czerwonym okręgu budynek szlifierni (nr 13 Glasschreiferei) źródło portal Poloniae Amici polska-org.pl

Podsumowując więc ustalenia co do samej genezy zakładu należy więc przyjąć datę 1894 za pewną. Zlokalizowano go w obrębie zachodnich obrzeży miasta, nad potokiem Jastrzębnik, tuż przy jego ujściu do Bystrzycy Dusznickiej, przy ulicy Lewiner Strasse. Na mapach z ok 1900 r. figuruje jako Fabrikhaus, a na planie z początku lat 20. (datowanie map za www.dolny-slask.org.pl) już jako Glasschleiferei. Różnica wynika zapewne z faktu, iż początkowo oprócz szlifowania szkła w zakładzie zajmowano się również malowaniem porcelany. Asortyment jaki oferował zakład był bardzo szeroki: ozdobne karafki, kieliszki do szampana, wyroby pamiątkarskie (z wedutami) i okolicznościowe, bibeloty, wazony, figurki, zastawy stołowe, serwisy do wina, piwa i likieru, pokale i kubki, misy, zestawy toaletowe, szkatułki i wiele innych. Wszystko to oczywiście po przystępnych cenach i z możliwością realizacji zamówień własnych. Półprodukty do uszlachetniania mogły pochodzić z wielu źródeł w tym zapewne z pobliskiej huty w Szczytnej, ale z całą pewnością mamy potwierdzone iż F. A. Knittel dokonywał zakupów z Josephinenhutte w Szklarskiej Porębie. Stefania Żelasko publikuje w swej monografii huty Schaffgotschów listy klientów tego zakładu i w spisie z 1917 roku widzimy dusznickiego szlifierza z zakupami na kwotę 357,80 marek, czyli sumę raczej niższą z perspektywy wszystkich kontrahentów. Wnętrza szlifierni, Zakład Szkła Kryształowego, lata 60te źródło, portal Poloniae Amici polska-org.pl

Aktualnie dawne wyroby ze szkła kryształowego uszlachetnione w dusznickim zakładzie rozpoznawać możemy jedynie dzięki sygnującym je naklejkom. Jest to jednak mało trwały sposób znakowania i siłą rzeczy takich wyrobów zachowało się bardzo mało. Jednym z nich jest wspomniana we wstępie, karafka wraz z trzema kieliszkami tworząca zestaw do likieru. Niestety niepełny, gdyż kieliszków powinno być sześć. Wykonane, w nieczęsto spotykanym masywnym szkle kryształowym tzw. „dymnym”, którego barwę uzyskuje się przez uzupełnianie składu masy związkami niklu z żelazem i manganem. Wytwarzanie odbywało się poprzez wydmuchiwanie w formie. Ostatecznego kształtu nabrały jednak w Dusznikach. Wklęsłe i powierzchniowe szlify oraz polerowanie ukazują kunszt i precyzję godną wyrobów z Josphinenhutte w Szklarskiej Porębie. Motywy dekoracji jak i forma stylowo zgodne z bieżącymi (okres międzywojenny) trendami mody art deco uwypuklają piękno samego szkła.

Kolejnym tego typu przykładem jest zestaw toaletowy z jasnozielonego szkła kryształowego. Na zestaw składa się prostokątna tacka, flakon na perfumy z pompka, mala karafka z masywna zatyczką oraz puzderko na puder. Przedmioty te również zostały ukształtowane przez dusznickich szlifierzy w duchu najnowszych trendów wzornictwa. Kuliste brzuśce flakonu i karafki oraz spłaszczoną formę puzderka obrobiono trudnymi szlifami wklęsłymi. Kompletne zestawy toaletowe do duża rzadkość, a już sygnowane naklejką z tak niszowego zakładu to naprawdę unikat.Zestaw toaletowy. Własność i fotografia Hanna Szudzińska

Koniec Reinerzer Kristallglas-Werke należy uznać za standardowy, czyli w 1945 r. niemiecka załoga oraz właściciele przenieśli się do Niemiec, w tym przypadku do Bad Ems, gdzie działali pod niezmieniona nazwą do 2006 roku. Nieruchomości (i zapewne tez ruchomości) znacjonalizowano i stały się częścią Huty Szkła Gospodarczego „Sudety” w Szczytnej. Zakład działał jako szlifiernia, więc należy uznać, że tradycja, choć już według nowych wzorów, była kontynuowana. Koniec tej odsłony szlifowania szkła kryształowego w Dusznikach Zdrój też należy znać za „kanoniczny”, gdyż zostały zlikwidowane w 1991 roku w toku tzw. „przemian ustrojowych”.

Niniejszy tekścik chciałbym uznać za otwarcie bardzo ciekawego tematu jakim jest historia Reinerzer Kristallglas-Werke F.A. Knittel w Dusznikach Zdrój. Istnieje dokumentacja archiwalna przechowywana kamienieckim oddziale Archiwum Państwowego we Wrocławiu, gdzie być może znajdują się wzorniki wyrobów wykonywanych w interesującym nas zakładzie. Do zebrania i skatalogowania pozostają też istniejące sygnowane przedmioty, których analiza pozwoli na pogłębione wnioskowanie co do całokształtu pracy wykonywanej w dusznickiej szlifierni. Kunszt prezentowanej karafki wskazuje iż owoce tej pracy niejednego miłośnika dawnego szkła będą mogły zaskoczyć.

Literatura:

Dietmar Zoedler „Schlesisches glas, Schlesische gläser” Würzburg 1996

Anna Dziatczyk „Źródła archiwalne do historii miasta Duszniki-Zdrój do 1945 roku w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu Oddział w Kamieńcu Ząbkowickim”

Rocznikach Muzeum Papiernictwa, tom VIII Duszniki-Zdrój 2014
Krystyna Oniszczuk- Awiżeń “Historia szklarstwa Ziemi Kłodzkiej” [w:] Współczesne kłodzkie szkło artystyczne na tle tradycji szklarstwa ziemi kłodzkiej Kłodzko 1997
Stefania Żelasko ”Huta Josephine. Secesja, art deco, modernizm. 1900-1950” Pasawa 2009

www.dolny-slask.org.pl